Formatief handelen

Wat zou het fijn zijn als studenten eens niet meer alleen maar denken aan punten of cijfers en vooral leren van hun opdracht. Tijd om een formatieve evaluatie in te zetten! Vol goede moed ga je aan de slag. Je besluit dat een van de opdrachten uit je vak niet meer tot punten leidt, maar dat iedereen alleen feedback krijgt. Er zit een boel werk in maar dan heb je ook wat. Of toch niet? De focus van de studenten verschuift ineens. Je hoort ze zeggen: ‘Dit is toch niet voor punten dus ik heb hier niet echt tijd aan besteed.’ Wat is er misgegaan?

Formatief handelen (voorheen ook wel formatief toetsen of evalueren genoemd) wordt vaak genoemd als tegenhanger van summatief evalueren. Het idee is dat er evaluatie bestaat waar een eindoordeel aan vast zit zoals een zak/slaagbeslissing -summatief-, en dat er evaluatie bestaat waarbij het leren centraal staat – formatief-. Kneyber et al. (2022) schreven een boek over formatief handelen en zijn expres afgestapt van het woord ‘toetsen’ of ‘evalueren’. Te vaak bestaat nog de misvatting dat als een examen of toets afgenomen wordt zonder punten te geven, er sprake is van formatief handelen. Eigenlijk is formatief handelen een begrip dat helemaal niet over evalueren gaat.

Wat is formatief handelen?

Formatief handelen is een didactisch proces dat je inzet in je lessen, het is dus geen evaluatie of toetsing¹. Het gaat er bij formatief handelen niet per se om te weten óf er is geleerd, maar vooral om te weten wát er is geleerd. Je verzamelt informatie over wat er is geleerd in actieve samenwerking met studenten. Het is vervolgens belangrijk duidelijk te krijgen wat de informatie betekent zodat je er vervolgens ook iets mee kan doen. Het liefst zo snel mogelijk, zoals in een volgende les, en zonder grote administratie. Het inzetten van formatief handelen heeft als doel om de lessen en het leerproces te verbeteren². Het zorgt onder andere voor meer motivatie bij lerenden, een beter begrip van de lesstof en bevordert zelfregulatievaardigheden.

Een voorbeeld

Je bent benieuwd of je studenten de stof uit je vak beheersen en hebt twee begrippen uitgekozen die de studenten echt moeten begrijpen voordat ze verder kunnen met de volgende les. Je hebt twee meerkeuzevragen gemaakt over de begrippen en laat studenten door het opsteken van vingers antwoord geven op de vragen. Je hebt meteen overzicht over wie de stof beheerst. Het blijkt dat de helft van de groep één van de begrippen nog niet begrijpt. Door het antwoord dat ze gaven is duidelijk welke misconceptie er nog leeft. Je geeft de studenten vervolgens meerdere opties: verder met de stof, een herhalingsoefening, of extra uitleg vragen bij een medestudent. Door toch nog even stil te staan bij de eerdere stof zijn de lessen hierna effectiever. 

Dit voorbeeld is natuurlijk niet uitputtend, er zijn heel veel manieren waarop je formatief handelen kan inzetten afhankelijk van je context en je doel. Omdat formatief handelen een doorgaand proces is zal het inzetten ervan dus ook niet snel slagen als je bijvoorbeeld één examen of toets formatief gaat inzetten. Je zal moeten nadenken over het grotere geheel van je onderwijsontwerp en de plaats die formatief handelen daarin inneemt.

Formatief handelen inzetten

Formatief handelen is een mooie manier om constructive alignment te borgen tijdens de uitvoering van je onderwijs. Eerder schreven we over constructive alignment: het afstemmen van doelen, leeractiviteiten en toetsing. Hier werd al duidelijk dat het daadwerkelijk bereiken van een goede afstemming nog niet zo makkelijk is. Als je een onderwijsontwerp hebt gemaakt waarin je zo veel mogelijk hebt geprobeerd doelen en activiteiten op elkaar af te stemmen, kan het nog steeds voorkomen dat een leeractiviteit niet bijdraagt aan de doelen zoals je had bedacht. De praktijk is nou eenmaal niet altijd hetzelfde als de theorie. In zo’n geval is formatief handelen een goede werkwijze om ook tijdens het daadwerkelijke uitvoeren van je ontwerp de constructive alignment te borgen. Je checkt waar studenten staan in hun leren, en past waar nodig je onderwijs aan. Het betekent ook dat je curriculum dus niet té vol moet zitten, anders is er geen ruimte voor mogelijke aanpassing. Dit vraagt om keuzes maken en die zijn niet altijd makkelijk. De keuzes betalen zich alleen wel uit in een effectiever leerproces.

Eigenaarschap aan studenten

Uiteindelijk hopen we van studenten zelfstandige professionals te maken die niet meer afhankelijk zijn van de docent. Formatief handelen draagt bij aan de zelfregulatievaardigheden van studenten. Je kan formatief handelen zien als een vorm van coregulatie waarin je samen met de student een begrip kweekt van waar deze staat in het leren en wat de vervolgstappen zijn. Je helpt de student om steeds meer zelf informatie te verzamelen over het leerproces, om feedback te vragen als dat nodig is, en deze feedback effectief te verwerken om een goede vervolgstap te maken.

Een manier waarop de rol van studenten in die coregulatie vergroot kan worden, is bijvoorbeeld door ze kwaliteitsbesef bij te brengen¹. Het simpelweg delen van doelen en beoordelingscriteria werkt daarvoor niet. Het is bekend dat het vergelijken van voorbeelden erg goed werkt om kwaliteitsbesef bij te brengen. Daarnaast is het belangrijk om het feedbackproces zo in te richten dat studenten zelf na gaan denken over feedback en aangezet worden tot actie. Dit betekent onder andere afstappen van het idee dat feedback er altijd uitziet als commentaar van een docent op een student.

Comproved helpt

Comproved kan helpen om zowel kwaliteitsbesef te bevorderen bij studenten als om het feedbackproces effectiever in te richten. In Comproved krijgt iedere student (anoniem) feedback van meerdere peers en/of docenten. Hierdoor zullen studenten actief nadenken over hun vervolgstappen: wat als de feedback elkaar tegenspreekt? Wat vinden ze zelf eigenlijk? Vervolgens werkt Comproved met een feedback actieplan waarin de feedback wordt geordend naar categorie, en vervolgstappen door de student zelf worden geformuleerd. Meer weten over hoe dit werkt? Lees hier verder.

Om formatief handelen effectief in te zetten is een goed begrip van het concept nodig en de nodige oefening vereist. We kunnen het boek van Kneyber et al. van harte aanraden als je verder aan de slag wil met dit concept, of raadpleeg de website van Toetsrevolutie.

Literatuur

¹Kneyber, R., Sluijsmans, D., Devid, V., & Wilde López, B. (2022). Formatief handelen: van instrument naar ontwerp. Phronese. 

²Kruiper, S. M. A., Leenknecht, M. J. M., & Slof, B. (2022). Using scaffolding strategies to improve formative assessment practice in higher education. Assessment & Evaluation in Higher Education, 47(3), 458-276. https://doi.org/10.1080/02602938.2021.1927981